Fakirlik ve Döngüsel Ekonomi üzerine
İnsanlığın yarattığı antroposenik koşullar ile doğal yaşamın ve yaşam alanlarımızın tehdit altında hissettiğimiz şu günlerde, ‘yoksul olma’ halini düşünmeye ihtiyacımız var.
Birleşmiş Milletler fakirlik tanımını ‘gündelik gelirin $1,9 dolar ve altında’ olması hali ile tanımlamaktadır. Biz bu noktada tanıma, refaha odaklı ve daha geniş bir açıdan bakmak istiyoruz.
Sadece bu mu?
Döngüsel ekonomi kavramının içine girdiğimizde, doğanın yerine koyma becerisinin üzerinde bir kaynak kullanımının verdiği, çevresel koşulların ‘fakirleşmesi’ ile karşı karşıya kalıyoruz. Bu devamında toplumların temel haklarından uzaklaşması, zorunlu göçler gibi diğer sosyal problemlere yol açıyor.
Şilili ekonomist Max-Neef yoksulluk kavramını parasal bir kavram olmaktan genişleterek, ‘insani ihtiyaçların yetersiz tatmininin de bir fakirlik şekli olduğunu söylemiştir [1].
Nedir Yoksulluk?
Sürdürülebilir kalkınma perspektifinden baktığımızda ekonomik, çevresel, sosyal ve yönetişimsel olarak farklı şekillerde ‘yoksun’ olma halini tanımlayabiliriz.
Hayatı geçindirmeye yönelik gelir elde edememe ekonomik yoksulluğun tanımıdır. Bununla birlikte kaynaklara erişimin kısıtlı veya olmaması; ya da alt yapı yetersizlikleri ile sulama, enerji gibi kaynaklara ulaşamamak olarak genişletilebilir. Bu durum çevreye duyarlı olmayan yöntemlere başvurmak sonucunu doğurabilir.
Çevresel yoksulluk, doğanın sunduğu olanaklardan yeterli faydalanamamaktır. Örneğin su kaynaklarına erişememek, coğrafi olarak kaynakları kısıtlı bölgelerde yaşamak, olağanüstü doğa olaylarına maruz bölgelerde yaşamak şeklinde kendini gösterebilir. Bununla birlikte, çevrenin koşullarını kötüye kullanmak – örneğin su kaynaklarını ve toprağı hor kullanmak, ormansızlaştırmak, arazileri dönüştürmek de bir bölge halkını çevresel olarak yoksullaştırabilir.
Sosyal yoksulluk tarafında ise insanca yaşama koşullarına kavuşmamızı sağlayacak hizmetlere erişimimizin olamamasından bahsediyoruz. Kaliteli eğitim veya sağlık hizmeti alamama; insana yakışır yaşam alanlarına sahip olamama durumlarıdır. Nüfusun plansız büyümesi veya alınan göçler ile de kaynaklar üzerinde baskı artar; bireyler yoksullaşır. Pandemi dönemi yine bizlere fakirlik sınırına dönmenin bir örneği olmuştur.
Yönetişimsel bir yoksulluk halinde ise bireyler toplumda cömertliğin, adaletin, olmadığını; devletlerin ve kurumlarının doğru işlemediğini hissederler. Tercih etmedikleri veya seçmedikleri tarafından yönetilebilirler. Savaşlar ve soykırımlar buradaki uç ‘yoksullaştırıcı’ örneklerdir. Bu tip yoksulluktaki bölgelerde halkta özellikle beyin göçleri görülür.
Burada, yoksulluğu sadece ekonomik boyutta görmek ve tanımları bu şekilde koymak, toplumların refaha ulaşması önünde çok yetersiz kalacaktır. Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarını sadece birinci hedef olan ‘Fakirliğe son’ olarak yorumlamak da yanlış olur. Çünkü diğer 16 hedef esasında beraber çalışmaktadır ve bir tanesini bile başarmak, esasında diğerlerinde de başarmayı gerektirmektedir.
Bu noktada düşünmemiz gereken, ne açıdan fakir olunduğunu tespit etmek ve sistem düşüncesi ile çözümleri tasarlamak olacaktır.
Fakirlik ve Sosyal Düzene Etkileri
Fakirlik genelde yukarıda tanımladığımız şekillerde algılanmıyor. Böyle olsaydı herhalde kendimize ‘hangimiz fakir değiliz’ diye sormamız gerekirdi.
Geleneksel manada bir sınıf analizi gibi görülmekte. Bunun altında yatan konular, ekonomik, politik, kültürel veya sembolik güçlerin etkisiyle tanımlanmış eşitsizlikler olarak kendini gösterir. Tanımlı olduğumuz yer, ne şekilde düşündüğümüze, hissettiğinize ve davrandığınıza hükmeder.
McMillan 2013’te ‘Akılsız Fakir İnsanların Mantığı’ adlı makalesinde, ABD’nin güneyinde yaşayan siyah ırka mensup topluluğunun, sosyal hizmet almaya bile giderken kendi bütçelerinin oldukça üzerinde kılık kıyafete bürünmelerini anlatır[2]. Aidiyet hissetme güdüsüyle fakir insanların – tıpkı en zenginlerin de olduğu gibi – akılsızca kararlar verdiklerini çünkü temsiliyetin asla kabul manasına gelmeyeceğini anlatır.
Sonuçta on yıllardır süre gelen dünya üzerindeki yapısal eğitim çabalarına rağmen, kültürel yargılar hala toplumlardaki bölünmelerin temelini oluşturuyor.
Özünde sosyal sermaye, bir toplumun veya topluluğun işbirliği, güven, dayanışma ve kaynaklara erişim gibi sosyal faydalar sağlamasını ifade eden bir kavram. Temelde toplumsal ilişkiler ve sosyal bağlar aracılığıyla toplumdaki bireyler ve gruplar arasındaki iletişim, etkileşim ve dayanışma artar ve bu doğrultuda da bireylerin yaşam kalitesini ve refahını gelişmesi beklenir.
Diğer yanda önyargıların toplumsal dengelerde bu kadar kuvvetli olduğu durumda, sosyal sermaye ne kadar gelişebilir, tartışmalı.
Belkide bunun dibine inererek ‘birey kim’ diye bakmak gerekir. Avantaj veya dezavantaj yaratan kronik tecrübeler nasıl oluşuyor? Hayat tarzının bir topluluğun içine girmek veya dışında kalmanın ölçütü olduğu durumda fazla yol kat edildiği söylenemez. Kişiler tercihlerini özgür irade ile ortaya koyamazlar.
Bunların üzerinden şekillenen kurumlar veya sosyal normlar, nasıl farklılıkları eşitsizliklere dönüştürüyor? İşte fakirlik bu kurumsal yapılarda aranmalıdır.
Peki Değişim Nereden Gelecek?
Sosyal kabulleri benzerlik üzerine koyduğumuz durumda gelişmeden bahsetmek zor. Üstüne ödülleri de bu kabul şartına bağladığımızda, dışına çıkmak ve değişmek kolay olmayacak; sistem kendini kilitleyecektir.
‘Biz onlar gibi fakir olmayız çünkü biz farklıyız’ algısı da büyük bir yanılgıdır. Kısa döneme bakarak yapılan, bir hayat mücadelesi olarak görülen tutunmalar esasında kültürel sermayenin azalmasına sebep verebilir. Bu noktada toplumsal değişime yön veren, dışarıdan gelen veya hükmeden konumundaki anlayış olacaktır.
Bu esasında önemli bir risktir. Günün birinde şartlar değişir ve biz kim olduğumuzu bile hatırlamayız.
Gerçek soru, hayat mücadelesi içinde ‘hangimiz fakiriz’i sorgulamaktan öte, ‘niçin fakiriz’ olmalıdır.
[1] Cruz, I. Stahel, A. Max-Neef, M. Towards a systemic development approach: Building on the Human-Scale Development paradigm. Ecological Economics. (2009). 68. 2021-2030. 10.1016/j.ecolecon.2009.02.004.
[2] McMillan, T. The Logic of Stupid Poor People, adresinden erişilebilir: https://tressiemc.com/uncategorized/the-logic-of-stupid-poor-people/ , 2013
Gülin Yücel tarafından yazılan bu yazı ilk olarak EKOIQ dergisinin 107. sayısında yayımlanmıştır.